Cái Chết và Vô Thường

Một kết cuộc khả dĩ duy nhất của sinh là tử. Ta chắc chắn sẽ chết. Không có cuộc đời của một chúng sinh nào lại không kết thúc bằng cái chết. Người ta cố gắng thử nhiều phương pháp để ngăn ngừa cái chết xảy ra, nhưng điều đó bất khả thi. Không có thuốc men nào có thể giúp cho chúng ta thoát chết.

Nếu chỉ đơn thuần nghĩ rằng, “Tôi sẽ chết,” thì thật sự không phải là cách đúng đắn để quán chiếu về cái chết. Tất nhiên, ai rồi cũng sẽ chết, nhưng chỉ đơn giản nghĩ về hiện thực này thì không hiệu quả lắm. Đó không phải là phương pháp đúng đắn. Tương tự như vậy, nếu chỉ nghĩ về hiện thực rằng mình sẽ suy thoái và tan rã, cơ thể mình sẽ phân hủy. thì không đủ. Điều mà ta phải suy nghĩ là làm thế nào để ngăn ngừa sự suy sụp của bản thân.

Nếu như ta nghĩ về nỗi sợ hãi sẽ xảy ra vào thời điểm của cái chết và cách diệt trừ nỗi sợ ấy, thì công phu thiền quán của ta về cái chết sẽ có hiệu quả. Những người đã tích tập một số ác nghiệp to lớn trong suốt cuộc đời sẽ vô cùng khiếp sợ vào phút lâm chung. Họ khóc, nước mắt họ lăn dài trên má, họ chảy nước dải, bài tiết ra cả áo quần và tinh thần họ hoàn toàn bị áp đảo. Đây là những dấu hiệu rõ ràng của nỗi thống khổ sẽ xảy ra vào thời điểm của cái chết, bởi nỗi sợ hãi đã sản sinh ra từ những ác hạnh họ đã tạo ra trong suốt cuộc đời.

Một cách khác là nếu như tránh tạo ra ác nghiệp trong suốt đời, ta sẽ rất dễ dàng đối mặt với thời điểm của cái chết. Kinh nghiệm của ta sẽ là niềm vui, như sự vui mừng của một đứa trẻ được về nhà với cha mẹ nó. Nếu đã tịnh hóa bản thân, ta có thể chết một cách hạnh phúc. Bằng cách kềm chế mười nghiệp bất thiện và trau dồi những điều ngược lại, tức mười thiện nghiệp, cái chết của ta sẽ dễ dàng và kết quả là ta sẽ không phải trải qua tái sinh trong một hoàn cảnh đau khổ. Ta có thể yên tâm rằng mình sẽ tái sinh vào những tình trạng may mắn hơn. Bằng cách gieo hạt giống thảo dược, ta sẽ thu hoạch được những cây có dược tính. Nếu gieo hạt giống của những cây độc hại, ta chỉ tạo ra các quả độc. Nếu ta gieo hạt giống của hành vi xây dựng trong tâm thức, ta sẽ trải nghiệm hạnh phúc trong kiếp lai sinh. Ta sẽ gặp thuận duyên về cả hai mặt, thân và tâm. Giáo huấn cơ bản của Phật pháp, đó là ngăn ngừa ác hạnh và trau dồi thiện hạnh, được trình bày không chỉ trong Phật giáo, mà còn ở nhiều tôn giáo khác, kể cả Cơ Đốc giáo (Christianity).

Chúng ta sẽ quán chiếu về cái chết và vô thường như thế nào? Như đã đề cập ở trên, chỉ đơn thuần nghĩ, “Tôi sẽ chết,” không mang lại nhiều lợi ích. Ta cần phải nghĩ, “Nếu tôi đã thực hiện bất cứ điều gì trong mười nghiệp bất thiện, khi chết, tôi sẽ phải đối mặt với nhiều nỗi sợ hãi và đau khổ, và hậu quả là tôi sẽ có một tái sinh bất hạnh. Mặt khác, nếu như suốt đời, tôi đã tích lũy được nhiều thiện nghiệp (công đức), khi chết, tôi sẽ không phải trải qua sự sợ hãi hay đau khổ và sẽ được tái sinh vào một cõi giới may mắn hơn.” Đó là phương cách đúng đắn để quán chiếu về cái chết.

Việc thiền quán này không nhất thiết chỉ là những suy nghĩ u sầu, bi quan, “Tôi sẽ chết và tôi chẳng thể làm gì được.” Thay vào đó, ta cần phải nghĩ điều gì sẽ xảy ra vào lúc chết. “Sau khi chết, tôi sẽ đi về đâu? Tôi đã tạo ra những loại nhân nào? Tôi có thể chết một cách hạnh phúc không? Làm sao để thực hiện được điều này? Tôi có thể làm cho những tái sinh của mình được hạnh phúc không? Bằng cách nào?”

Khi quán chiếu về những kiếp tương lai, ta cần nhớ rằng không nơi nào trong cõi luân hồi là đáng tin cậy. Bất kể là ta sẽ sinh ra trong loại hình hài nào, cuối cùng, nó cũng phải chết. Ta đã đọc trong lịch sử có những người sống đến hàng trăm hay hàng nghìn năm. Tuy nhiên, dù những trường hợp này có ly kỳ như thế nào, cuối cùng, không có ai là không phải chết. Bất cứ dạng thân xác nào mà ta có được trong cõi luân hồi cũng đều phải chết. Cũng không có nơi chốn nào ta có thể đến để thoát khỏi cái chết. Bất kể ở đâu, khi đến đúng thời điểm, ta sẽ phải chết. Rồi thì không có thuốc men nào, thần chú nào, hay sự hành trì nào có thể giúp ta. Các phẫu thuật có thể chữa lành một số căn bệnh trong cơ thể ta, nhưng không có phẫu thuật nào có thề ngăn chận được cái chết.

Bất kể tái sinh vào cõi nào, ta cũng sẽ chết. Tiến trình sẽ luôn luôn tiếp diễn. Quán chiếu về những hệ quả lâu dài từ các hành vi của bản thân và về cách tiến trình sinh ra, sống, chết và tái sinh tiếp diễn ra sao sẽ giúp ta tạo nên nhiều thiện nghiệp.

Mặc dù đôi lúc ta có dự định cho việc tu tập Pháp, ta thường lên kế hoạch sẽ thực hiện điều này vào ngày mai, hay ngày kế tiếp. Tuy nhiên, không ai trong chúng ta biết được mình sẽ chết vào lúc nào. Nếu có một sự bảo đảm rằng mình chắc chắn còn sống được 100 năm nữa, ta sẽ có thời gian thoải mái để sắp xếp việc hành trì. Tuy nhiên, không có một sự chắc chắn nhỏ bé nào về thời điểm mà ta sẽ chết. Trì hoãn việc tu tập là điều rất dại dột. Một số người thậm chí chết trong bụng mẹ trước khi được sinh ra, những người khác chết khi còn là một đứa trẻ chưa biết đi. Không có gì đảm bảo ta sẽ sống lâu cả.

Cơ thể ta rất mong manh. Nếu chúng được làm bằng sắt hay đá, có lẽ chúng sẽ khiến ta cảm thấy vững vàng hơn. Nhưng nếu xem xét kỹ, ta sẽ thấy cơ thể con người rất yếu ớt. Nó rất dễ bị trục trặc ở đâu đó. Nó giống như một chiếc đồng hồ đeo tay tinh vi được tạo ra từ vô số bộ phận nhỏ bé dễ vỡ. Nó không phải là điều đáng tin cậy. Có rất nhiều tình huống có thể gây ra cái chết như: ngộ độc thực phẩm, bị một côn trùng nhỏ đốt, hay thậm chí bị cây gai độc đâm trúng. Những việc nhỏ như vậy có thể giết hại ta. Thực phẩm và thức uống mà ta dùng để duy trì cuộc sống có thể trở thành tình huống kết liễu đời mình. Không có gì chắc chắn về thời điểm ta sẽ chết, hay hoàn cảnh nào sẽ dẫn đến cái chết của mình.

Thậm chí, nếu ta chắc chắn rằng mình sẽ sống 100 năm, nhiều năm trong khoảng thời gian này đã trôi qua mà ta vẫn chưa hoàn thành được bao nhiêu việc. Ta tiến dần đến cái chết như một người ngủ say trên toa xe lửa, đang liên tục tiến gần đến đích, mà không hay biết gì về tiến trình này. Ta không thể làm gì nhiều để chấm dứt tiến trình này. Ta cứ liên tục tiến dần đến cái chết.

Bất kể bao nhiêu tiền bạc, châu báu, nhà cửa hay áo quần mà ta đã tích lũy được trong suốt cuộc đời, chúng sẽ không tạo ra sự khác biệt nào vào thời điểm của cái chết. Khi chết, ta phải ra đi với hai bàn tay trắng. Thậm chí, ta không thể mang theo một vật dụng nhỏ bé nhất. Chính cơ thể ta cũng bị bỏ lại. Cơ thể và tâm thức tách rời nhau và dòng tâm thức tiếp tục một mình nó. Không những không thể mang theo một tài sản nào, ta cũng không thể mang theo thân xác của mình.

Bản sao của chuyên đề Quốc hội, New Delhi, Ấn Độ, tháng 12/1979, Alexander Berzin chuyển dịch ngôn ngữ Anh, Trần Ngọc Phú chuyển dịch Việt Ngữ .