Lời nói như thế nào cho đúng?

Trong đời sống hằng ngày, chúng ta không thể tách rời khỏi lời nói. Nói năng là một phần của giao tiếp, và giao tiếp chính là cách ta kết nối với bản thân, gia đình, bạn bè, đồng nghiệp và xã hội. Đức Phật đã đặt lời nói (chánh ngữ) ngang hàng với những yếu tố căn bản của Bát Chánh Đạo như chánh kiến, chánh tư duy, chánh mạng, chánh niệm… Điều này cho thấy tầm quan trọng to lớn của lời nói trong việc nuôi dưỡng hạnh phúc hay gây tạo khổ đau.

Theo lời dạy của Đức Phật, chánh ngữ có nghĩa là:

Không nói dối.

Không nói lời thô ác, cộc cằn.

Không nói lời chia rẽ, gây bất hòa.

Không nói lời phù phiếm, vô ích.

Thực hành bốn điều này, lời nói của ta trở nên chân thật, tử tế, nhẹ nhàng và hữu ích. Người nghe sẽ cảm thấy được an ủi, khích lệ, và chúng ta trở thành nguồn vui cho người khác.

Nguồn gốc của tà ngữ thường xuất phát từ nỗi sợ: sợ rằng bản thân chưa đủ tốt, chưa đủ giá trị. Vì vậy, ta dễ dùng đến việc khoe khoang, phóng đại hay nói dối. Đức Phật dạy: muốn thực hành chánh ngữ với người khác, trước hết ta cần thành thật với chính mình. Trong thiền tập, hãy lắng nghe cách mình đang “nói chuyện” với chính mình – với lòng từ bi hay với sự phán xét? Đây chính là gốc rễ và cũng chính là phải chân thật với chính mình trước.

Tránh ngồi lê đôi mách – Lời nói khó thu lại. Trong một câu chuyện ví dụ, một người hay đàm tiếu được vị đạo sĩ dạy rằng hãy thả lông gà trên đường rồi quay lại nhặt. Dĩ nhiên, ông không thể làm được, cũng giống như ta không thể thu hồi lời mình đã buông ra. Vì vậy, mỗi khi sắp nói về ai vắng mặt, hãy tưởng tượng rằng người ấy đang hiện diện.

Đức Phật dạy ta “nói lời như châu ngọc”, nghĩa là lời nói cần quý báu và có trách nhiệm. Một lời vô tâm cũng có thể để lại vết thương khó phai.

Nếu chúng ta hay có ý trêu chọc ai đó thì hảy đừng trêu chọc. Việc trêu chọc tưởng như vô hại, nhưng thực chất có thể làm tổn thương sâu xa. Thay vì dùng năng lượng ấy để đùa cợt, ta có thể chuyển thành một lời khen chân thành. Đó là cách thực tập nuôi dưỡng lòng từ.

Chánh ngữ không chỉ là nói, mà còn là lắng nghe. Khi một đứa trẻ nói: “Con ghét cha!”, hay một người bạn trách móc: “Bạn không còn quan tâm đến tôi nữa”, đằng sau những lời ấy là mong muốn được thương yêu và quan tâm. Thực tập lắng nghe với hơi thở chánh niệm giúp ta không phản ứng vội vã, mà đáp lại bằng sự thấu hiểu và từ bi.

Đôi khi, sự im lặng chính là cách giao tiếp tốt đẹp nhất. “Im lặng thanh cao” (noble silence) mở ra một không gian để ta thật sự lắng nghe người khác, cũng như lắng nghe chính mình. Có mặt trọn vẹn cho một người đang đau khổ, không phán xét, không đưa lời khuyên vội vã – đó đã là món quà vô giá.

Ngày nay, lời nói không chỉ phát ra từ miệng, mà còn qua bàn phím: email, tin nhắn, mạng xã hội. Chúng ta dễ buông ra những lời gấp gáp, thiếu cân nhắc. Vì vậy, chánh ngữ thời hiện đại còn bao gồm cả chánh niệm khi viết. Trước khi nhấn nút “gửi”, hãy tự hỏi: lời này có chân thật, tử tế, hữu ích và cần thiết không?

Phương cách thực tập trong đời sống và thực hành chánh ngữ mà ta có thể áp dụng ngay:

Trước khi nói, dừng lại, thở, rồi hỏi mình: “Điều này có tốt hơn sự im lặng không?”

Dành một khoảng thời gian, có thể là một ngày hay một tuần, không nói về người vắng mặt.

Khi muốn trêu chọc, hãy thay bằng một lời khen.

Thực tập lắng nghe người khác mà không chen lời hay phản ứng ngay.

Lời nói là phương tiện tạo nghiệp rất mạnh. Đức Phật dạy, lời nói chân thật và từ ái là một trong những cánh cửa đưa ta đến hạnh phúc. Khi ta biết giữ gìn chánh ngữ, cuộc sống trở nên an hòa hơn, và ta cũng đang gieo trồng phước lành cho mình và cho người.

“Trước khi nói, hãy dừng lại, thở sâu, và nghĩ xem:

Điều mình sắp nói có mang lại an lạc, hiểu biết và tình thương hay không?”. Thực tập hàng ngày bạn sẽ trở nên một người lúc nào cũng nói được những lời thương yêu.