24 Duyên trong A Tỳ Đàm

Bài viết này sẽ phân tích hệ thống nhân duyên theo Phật giáo Nguyên thủy.

A Tỳ Đàm (Abhidhamma) là một bộ phận trọng yếu trong Tam Tạng Kinh điển của Phật giáo Nguyên thủy (Theravāda), chuyên khảo sát sâu sắc về bản chất của thực tại thông qua các pháp (hiện tượng tâm lý và vật lý). Trong đó, bộ Paṭṭhāna – bộ cuối cùng và có dung lượng lớn nhất – trình bày một hệ thống phân tích tinh vi về 24 loại duyên (paccaya), tức là 24 hình thức tương tác và hỗ trợ giữa các pháp trong tiến trình hiện hữu.

Dưới đây là phần trình bày khái quát và trang trọng về từng loại duyên:

1. Nhân Duyên (Hetupaccaya)

Là mối quan hệ giữa sáu loại nhân thiện và bất thiện với các tâm sở và sắc pháp. Nhân duyên được ví như gốc rễ của một cây, là nền tảng sinh khởi của các pháp.

2. Cảnh Duyên (Ārammaṇapaccaya)

Biểu thị sự tương tác giữa sáu cảnh (sắc, thanh, hương, vị, xúc, pháp) với tâm và tâm sở. Ví như cây gậy nâng đỡ người tàn tật, cảnh duyên là đối tượng giúp tâm khởi sinh.

3. Trưởng Duyên (Adhipatipaccaya)

Là sự hỗ trợ của Tứ Trưởng đối với các pháp đồng sinh, tương tự như sự lãnh đạo của một vị vua đối với thần dân. Trưởng duyên có thể phân thành:

Cảnh Trưởng Duyên: hỗ trợ bằng cách làm đối tượng trở nên nổi bật.

Câu Sanh Trưởng Duyên: hỗ trợ bằng cách cùng sinh khởi và giữ vai trò chủ đạo.

4. Vô Gián Duyên (Anantarapaccaya)

Pháp trước hỗ trợ pháp sau bằng sự tiếp nối không gián đoạn, thể hiện tính vô thường và vô ngã của các pháp hữu vi. Ví như thái tử kế vị vua cha.

5. Đẳng Vô Gián Duyên (Samanantarapaccaya)

Tương đồng với Vô Gián Duyên, được Đức Phật giảng thêm nhằm giúp chư thiên dễ lĩnh hội hơn.

6. Câu Sanh Duyên (Sahajātapaccaya)

Các pháp đồng thời sinh khởi và hỗ trợ lẫn nhau. Ví như ngọn lửa và ánh sáng của đèn dầu, không thể tồn tại riêng lẻ.

7. Hỗ Tương Duyên (Aññamaññapaccaya)

Các pháp tương tác qua lại, mỗi pháp đều cần đến sự hiện diện của pháp kia. Ví như ba chân của một cái vạc – không thể thiếu một chân nào.

8. Y Chỉ Duyên (Nissayapaccaya)

Một pháp làm chỗ dựa cho pháp khác sinh khởi. Ví như người qua sông cần đến chiếc thuyền.

9. Cận Y Duyên (Upanisayapaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau bằng cách tạo điều kiện thuận lợi, ví như mưa nuôi dưỡng cây cỏ, hoặc cha mẹ nuôi dưỡng con cái.

10. Tiền Sanh Duyên (Purejātapaccaya)

Pháp sinh trước làm nền tảng cho pháp sinh sau. Ví như mặt trời và mặt trăng ảnh hưởng đến sự sống trên địa cầu.

11. Hậu Sanh Duyên (Pacchājātapaccaya)

Pháp sinh sau hỗ trợ pháp sinh trước. Ví như kên kên con sau khi sinh ra phải tự tìm thức ăn, cơn đói trở thành duyên cho hình hài của nó.

12. Trùng Dụng Duyên (Āsevanapaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau bằng cách lặp lại nhiều lần. Ví như việc đọc lại một đoạn văn khó để hiểu rõ hơn, hoặc tiếng chuông gió vang lên nhiều lần mới tạo thành âm thanh rõ ràng.

13. Nghiệp Duyên (Kammapaccaya)

Tâm sở Tư tạo nghiệp, ảnh hưởng đến các pháp đồng sinh hoặc sinh sau, bao gồm cả nghiệp quá khứ đối với năm uẩn hiện tại.

14. Dị Thục Duyên (Vipākapaccaya)

Quả báo phát sinh từ nhân trước. Nhân và quả phải liên hệ mật thiết để xác định bản chất của pháp.

15. Vật Thực Duyên (Āhārapaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau trong vai trò dưỡng tố, một trong Tứ Thực nuôi dưỡng sự sống.

16. Quyền Duyên (Indriyapaccaya)

Một trong 22 Quyền (như nhãn quyền, nhĩ quyền, tín quyền…) hỗ trợ các pháp khác, ví như các bộ trưởng điều hành các ngành.

17. Thiền Na Duyên (Jhānapaccaya)

Bảy chi thiền (Tầm, Tứ, Hỷ, Lạc, Định, Ưu, Xả) hỗ trợ các pháp khác, bao gồm cả thiện và bất thiện.

18. Đạo Duyên (Maggapaccaya)

Mười hai chi đạo (bao gồm tám chi chánh đạo và bốn chi tà đạo) hỗ trợ Danh Sắc thích ứng trong tiến trình tu tập.

19. Tương Ưng Duyên (Sampayuttapaccaya)

Danh pháp hỗ trợ nhau bằng cách hòa quyện, không áp dụng cho sắc pháp. Ví như các dịch chất hòa lẫn trong một lọ.

20. Bất Tương Ưng Duyên (Vippayuttapaccaya)

Các pháp hỗ trợ nhau nhưng vẫn giữ tính độc lập. Ví như các món nữ trang trong một hộp, hoặc linh kiện trong một cỗ máy.

21. Hiện Hữu Duyên (Atthipaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau bằng cách cùng hiện hữu. Ví như người mẹ hiện diện bên con.

22. Vô Hữu Duyên (Natthipaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau bằng sự vắng mặt. Ví như một vật mất đi để tạo điều kiện cho vật khác xuất hiện – tương tự như nguyên lý phủ định trong khoa học.

23. Ly Khứ Duyên (Vigatapaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau bằng cách rời nhau, tương đồng với Vô Hữu Duyên.

24. Bất Ly Duyên (Avigatapaccaya)

Pháp hỗ trợ nhau bằng cách không rời nhau, tương đồng với Hiện Hữu Duyên.

Kết luận

Giáo lý về 24 Duyên trong A Tỳ Đàm được xem là sự phân tích rốt ráo nhất về bản chất của các pháp hữu vi. Theo truyền thống Phật giáo, chỉ có Phật trí Toàn Giác mới có thể thấu triệt và trình bày trọn vẹn hệ thống duyên hệ này. Tại Miến Điện, bài tụng 24 Duyên còn được sử dụng như một mật chú linh thiêng, có công năng trừ tà, xua đuổi mãnh thú và ngăn chặn thiên tai.