Bài học từ buông và nắm giữ

Trong buổi nói chuyện, Sư Toại Khanh chia sẻ về một trong những vấn đề căn bản của con người: khổ đau, Buông và Nắm. Từ cái Vô minh trong bốn đế nó dẫn đến sáu khuynh hướng: dục, nộ, độn, đãng, mộ, ngộ tánh. Rồi từ sáu khuynh hướng nó dẫn đến cách sống ác và cách tu thiện.

Sống ác là sao? Cùng là hai người bất thiện không biết tu hành gì hết, nhưng một kẻ là luôn luôn sống trong cái sự bất mãn (sân, si, bực bội, phiền phức); còn một kẻ thì luôn sống trong cái sự đam mê, theo đuổi, kiếm tìm và tích lũy. Sống ác chỉ có hai loại đó thôi: một là luôn bất mãn, chống đối, không vừa lòng, sống ở đâu là mâu thuẩn manh động đó là một kiểu. Và sống ác kiểu thứ hai là thích tùm lum. Thích thu gom, thích tích luỹ, thích sở hữu thì cái đó cũng gọi là sống ác. Đức Phật không đơn thuần nói rằng “đời là khổ” theo cách bi quan, mà Ngài nhìn thấy rằng con người sống trong một thực tại đầy biến động, nơi không điều gì giữ nguyên, không điều gì chắc chắn. Điều này được gọi là vô thường.

Khổ đau không chỉ là những nỗi đau về thể xác hay tinh thần. Nó còn bao gồm sự bất toại nguyện, sự không vừa ý, và cả những lo lắng, bất an sâu xa trong lòng người. Dù là giàu hay nghèo, trí thức hay không, ai cũng trải qua khổ đau ở mức độ nào đó. Và cái khổ lớn nhất mà con người luôn đối diện chính là sự thay đổi — từ thân thể, cảm xúc, đến các mối quan hệ và hoàn cảnh sống.

Sư Toại Khanh kể về những câu chuyện thực tế như một người bạn thân bị bệnh ung thư giai đoạn cuối, hay sự thay đổi tâm lý của một người mẹ khi con cái lớn lên và rời xa. Những điều này cho thấy rằng mọi thứ trong cuộc sống đều không chắc thật – không có gì là mãi mãi-đây là sự vô thường trong đạo Phật và là một chân lý mà Đức Phật dạy rằng mọi hiện tượng đều sinh diệt – nghĩa là có lúc bắt đầu thì cũng có lúc kết thúc. Không nhận ra điều này, con người dễ bám víu, níu kéo, hoặc cố kiểm soát những thứ vốn dĩ không nằm trong tầm tay. Từ đó sinh ra đau khổ.

Khi hiểu được vô thường, ta mới thấy rằng việc cố bám lấy hạnh phúc hay trốn chạy khổ đau đều không giải quyết được vấn đề tận gốc. Chỉ khi chấp nhận sự thay đổi như một phần tự nhiên của cuộc sống, buông bỏ ta mới có thể sống một cách nhẹ nhàng và tự do hơn. Con đường vượt thoát là tuệ giác, nghĩa là thấy rõ bản chất của mọi sự việc.

Sư Toại Khanh nhấn mạnh rằng sự giác ngộ không đến từ những điều to tát, mà bắt đầu từ những thay đổi nhỏ trong nhận thức hàng ngày. Khi thấy tâm mình dấy lên tham, sân, si – thay vì chạy theo nó, ta dừng lại, quan sát, và quay về với hơi thở, với sự tỉnh thức. Đó là bước đầu của giải thoát.

Buông không phải là bỏ, là chạy trốn hay đầu hàng. Buông là một sự thấy rõ, hiểu rõ, thấu rõ, và từ sự hiểu đó, tay mình tự động thả ra. Như đang cầm một cục than hồng, thấy nóng, thì tay tự buông. Còn khi chưa thấy được, chưa hiểu rõ bản chất của khổ đau, vô thường, vô ngã – thì dù ai có nói, mình vẫn không buông được. Buông không phải là ép bản thân phải quên, mà là thấy rõ nó vốn là như vậy. Khi hiểu sâu sắc, tay buông tự nhiên như hơi thở.

Đạo Phật không bao giờ ép ai buông bỏ điều gì, mà chỉ chỉ ra bản chất của nó, để khi mình thấy rõ, mình sẽ buông. Cũng như bác sĩ không bắt bệnh nhân phải từ bỏ món ăn yêu thích, mà chỉ phân tích rõ nếu tiếp tục ăn, bệnh sẽ nặng hơn – từ đó, người bệnh tự quyết định.

Nắm giữ thường bắt nguồn từ sự đồng hóa. Khi ta nghĩ "tôi là cái này", "cái kia là của tôi", thì tự nhiên mình sẽ cố giữ lấy. Nhưng nếu thấy rằng thân này, cảm xúc này, suy nghĩ này đều là pháp duyên sinh – đến rồi đi – thì không còn gì để nắm.Thí dụ như khi ai đó khen bạn thông minh, bạn vui và muốn người ta luôn nghĩ như vậy. Hôm sau người khác chê bạn dở, bạn buồn và tức giận. Vì bạn đã nắm giữ lời khen, nên sợ mất, sợ thay đổi, và đau khổ khi không còn được như ý. Buông là biết rằng khen – chê đến rồi đi, mình không phải là cái khen, cái chê đó.

Buông không có nghĩa là dửng dưng hay vô tâm. Buông là yêu mà không dính mắc, là chăm sóc mà không kiểm soát, là sống hết lòng nhưng không đòi hỏi kết quả như ý.

Chúng ta thường tưởng buông là mất, là thiệt. Nhưng thật ra, buông đúng cách là được. Được sự tự do trong tâm. Được an lạc, vì không còn lệ thuộc vào sự thay đổi vô thường của đời. Khi làm mất một món đồ quý, nếu bạn cứ tiếc nuối, trách mình, trách người – bạn sẽ khổ dài dài. Nhưng nếu bạn thấy: "Nó đã hoàn thành vai trò của nó, và đến lúc nó phải đi", thì bạn sẽ nhẹ lòng. Không phải bạn vô tâm, mà là bạn hiểu được quy luật vô thường.

Nhiều người nghe đến “buông xả” thì sợ rằng sẽ trở nên lạnh lùng, vô cảm. Nhưng buông xả trong đạo Phật không phải là từ bỏ mọi thứ, mà là không để tâm mình bị ràng buộc, chi phối. Buông là nghệ thuật sống của người trí. Là biết cái gì nên giữ – và cái gì nên thả. Là can đảm để đối diện với sự thật, và mềm mại để cho phép mọi thứ ra đi khi đã đến lúc. Khi bạn buông  được một điều gì đó ,bạn sẽ thấy không gian trong lòng mở ra – giống như mở cửa sổ cho ánh sáng vào. Không phải bạn mất đi một điều gì, mà là bạn vừa tìm lại chính mình.