Khổ đau và bất toại nguyện

Đức Phật dạy rằng vô thường không phải là nguyên nhân của khổ đau. Nếu vô thường luôn gây ra khổ đau, thì sẽ không có cách chữa trị nào cho khổ đau – (sư Toại Khanh ) không có con đường nào dẫn đến sự bình yên nội tâm – không có hy vọng cho bất kỳ ai trong chúng ta.Trong cuộc đời này, ai cũng từng trải qua khổ đau. Chúng ta mất đi người thân, đối mặt với bệnh tật, bị phản bội, hoặc đơn giản chỉ là cảm giác trống rỗng không tên giữa một ngày đầy đủ tiện nghi. Vậy nguồn gốc thật sự của khổ đau là gì? Đạo Phật có câu trả lời thâm sâu và đầy trí tuệ: khổ đau không đến từ cuộc đời biến đổi – mà từ chính cách ta phản ứng với sự biến đổi đó.

Bài viết này tôi muốn phân tích thêm về khổ đau hay Bất toại nguyện theo lời dạy của Đức Phật.

1. Hiểu đúng về vô thường

Đức Phật dạy rằng vô thường (anicca) là một trong ba đặc tính phổ quát của mọi pháp – cùng với khổ (dukkha) và vô ngã (anatta). Điều này có nghĩa là: mọi thứ trong đời sống – thân thể, cảm xúc, mối quan hệ, tài sản, tư tưởng – đều liên tục thay đổi, không có gì tồn tại mãi mãi hay ổn định tuyệt đối.

Tuy nhiên, vô thường không phải là nguyên nhân gây khổ đau như nhiều người lầm tưởng. Nếu vô thường tự nó gây khổ, thì người giác ngộ cũng phải khổ, vì các vị ấy cũng sống giữa cuộc đời thay đổi như chúng ta. Nhưng thực tế là, các bậc Thánh không còn khổ đau – điều đó chứng minh rằng vấn đề không nằm ở sự vô thường, mà ở cách chúng ta nhìn và tiếp xúc với nó. Thiền sư Nhất Hạnh đã từng nói "nếu không có vô thường thì em bé sẽ không lớn và hoa sẽ không nở ". Hiện nay tình trạng thị trường chứng khoán đang giao động nếu nhìn theo lẽ vô thường thì điều này hiển nhiên.

2. Khổ đau phát sinh từ đâu?

Theo Tứ Diệu Đế – chân lý nền tảng trong giáo lý của Đức Phật – thì:

Khổ (dukkha) là sự thật đầu tiên: đời sống chứa đựng sự bất toại nguyện.

Nguyên nhân của khổ (samudaya) là tham ái (tanha) – tức là sự khao khát, muốn nắm giữ điều dễ chịu và xua đuổi điều khó chịu. Khi có một kinh nghiệm dễ chịu (như tình yêu, tuổi trẻ, sự thành công), chúng ta muốn nó kéo dài mãi mãi. Khi điều không mong muốn xảy ra (chia tay, thất bại, bệnh tật), chúng ta chối bỏ, chống lại nó. Nhưng vì bản chất của cuộc đời là vô thường, nên việc cố gắng chống lại vô thường chính là gốc rễ của khổ đau.

Nói cách khác: khổ đau không nằm trong sự việc, mà nằm trong tâm bám víu, chấp thủ của chúng ta.

3. Vô minh – Cội rễ sâu xa của khổ đau

Khổ đau không chỉ đến từ tham ái và bám víu, mà còn từ vô minh (avijjā) – sự không thấy rõ bản chất thực sự của cuộc đời.

Chúng ta không hiểu rằng:

Tuổi trẻ rồi sẽ qua đi

Tình cảm có thể thay đổi

Thành công không đảm bảo cho hạnh phúc lâu dài

Do không thấy rõ sự vô thường này, ta sống như thể mọi thứ sẽ mãi như hiện tại – và khi thực tế vỡ ra, ta hoảng loạn, đau đớn.

Người có trí tuệ thì thấy vô thường như là bản chất tất yếu, nên không bám víu. Như một người hiểu rõ hoa sẽ tàn, thì khi cánh hoa rơi, họ không tiếc nuối – mà biết trân trọng vẻ đẹp ngắn ngủi của nó trong hiện tại.

4. Biến vô thường thành con đường giải thoát

Chính vì cuộc đời là vô thường nên giải thoát là có thể. Nếu tâm của ta – với phiền não và đau khổ – là cố định, thì không ai có thể tu tập để chuyển hóa. Nhưng vì tâm cũng vô thường, nên người chúng ta có thể:

Nhận diện những lối suy nghĩ sai lầm

Buông bỏ bám víu

Phát triển trí tuệ và từ bi

Đức Phật không chỉ mô tả khổ đau, mà còn chỉ ra con đường chấm dứt khổ đau – đó là Bát Chánh Đạo: sống chánh niệm, có trí tuệ, hành động đạo đức, và thiền tập định tâm.

Khi ta thực hành con đường này, vô thường không còn là kẻ thù, mà trở thành người thầy giúp ta trưởng thành, tỉnh thức và buông bỏ.

Nếu khi ta hiểu để sống với vô thường bằng trí tuệ và sự thật là: không ai có thể thay đổi bản chất vô thường của thế gian. Nhưng ta có thể chuyển hóa cách ta tiếp xúc với nó.

Người sống trong vô minh thì chống lại sự thay đổi do đó sinh khổ đau. Người có trí thì thấu hiểu và buông xả để  sống tự do giữa dòng đời luôn biến đổi. Vậy nên, lời dạy của Đức Phật không nhằm khiến ta bi quan hay trốn tránh thế gian, mà để giúp ta tỉnh thức, sống hài hòa với thực tại, và tìm thấy an lạc chân thật từ bên trong. Vô thường là cửa ngõ dẫn đến giải thoát và thoát khỏi khổ đau, nếu ta biết nhìn thẳng vào nó bằng trí tuệ.