Bát Nhã Tâm Kinh: Vì sao phủ nhận trí tuệ và thành tựu Niết bàn?

Tất cả giáo pháp của Đạo Phật, cho dù thuộc tông phái nào, đều tập trung chủ yếu vào trí tuệ nhằm chiến thắng vô minh, vì vô minh là nguồn gốc tạo ra đau khổ. Trong Tứ Diệu Đế, chính kiến là yếu tố đầu tiên của con đường Bát Chính Đạo dẫn đến đoạn tuyệt khổ đau. Trong Mười hai nhân duyên, chấm dứt vô minh là phương cách dẫn đến chấm dứt đau khổ. Và tất nhiên, Bát nhã là trí tuệ cao nhất. Mục đích tối thượng của Đạo Phật là “vượt qua bờ bên kia”, đạt đến giác ngộ. Nhưng giờ đây Bát nhã phủ nhận cả trí tuệ và thành tựu (Niết bàn). Đây là một cách khác để nói rằng không có giáo pháp nào cả - như sự phủ nhận hoàn toàn tất cả các giáo pháp. Trong toàn bộ giáo lý nhà Phật, trí tuệ (Prajñā) luôn giữ vị trí trung tâm. Bất kể tông phái hay truyền thống nào, mục tiêu chung của các phương pháp tu tập đều hướng đến việc diệt trừ vô minh, vì vô minh là gốc rễ của mọi đau khổ.

Trong Tứ Diệu Đế, "Chính kiến" (cái nhìn đúng đắn) là yếu tố đầu tiên của Bát Chính Đạo, con đường chấm dứt khổ đau.

Trong Mười hai nhân duyên, chấm dứt vô minh sẽ kéo theo chấm dứt toàn bộ chuỗi sinh tử luân hồi.

Và vì vậy, Bát nhã – trí tuệ tối thượng – chính là con thuyền đưa hành giả vượt qua bờ sinh tử để đạt đến giác ngộ.

Tuy nhiên, đến với Bát Nhã Tâm Kinh, chúng ta gặp một tuyên bố đầy nghịch lý:

"Không có trí tuệ, cũng không có chứng đắc."

Điều này gây ngỡ ngàng: tại sao trí tuệ - vốn được coi là yếu tố thiết yếu - lại bị phủ nhận?

Khẳng định trong phủ định. Bát Nhã sử dụng một hình thức biểu đạt rất đặc biệt: phủ định để khẳng định, khẳng định trong phủ định.

Ví dụ rất nổi tiếng: "Sắc chẳng khác Không, Không chẳng khác Sắc. Sắc tức là Không, Không tức là Sắc."( sắc tức thị không, không tức thị sắc). Ở đây, phủ nhận sự khác biệt giữa Sắc và Không, không phải để nói rằng "không có gì cả", mà để xóa đi những ranh giới cố định do tâm phân biệt dựng lên. Thực tại vượt ngoài sự chia chẻ của khái niệm.

Tương tự, khi Bát Nhã phủ nhận "không có trí tuệ, không có chứng đắc", điều đó không có nghĩa bài bác trí tuệ hay giác ngộ, mà để nhấn mạnh rằng:

Trí tuệ và giác ngộ, cũng như tất cả các giáo pháp, đều vô thường, không có tự tính cố định. Chúng chỉ là phương tiện giúp hành giả tỉnh thức, chứ không phải cứu cánh để chấp thủ.

Như vậy có trí tuệ, cần thực hành trí tuệ.

Nhưng trí tuệ cũng vô thường, không nên chấp vào. Người có trí tuệ sẽ giác ngộ nhưng cũng không nên chấp vào cái biết này.

Giáo pháp và cái nhìn về vô thường của đạo Phật khi như khi ta nhìn ra biển:

Nếu chỉ nhìn nước, sẽ nói rằng sóng không hiện hữu – vì sóng chỉ là biểu hiện tạm thời của nước. Nhưng nếu chỉ chăm chăm vào sóng, ta sẽ khẳng định sóng có thật – dù nó chỉ hiện hữu trong khoảnh khắc(thiền sư Nhất Hạnh)

Tương tự như thế khi tập trung vào Không, ta nói: "Không có giáo pháp nào."

Khi tập trung vào hành trình tu tập, ta thấy: "Đúng là có vô số giáo pháp, nhưng chúng cũng là vô thường."

Bát Nhã khuyên ta hãy học tập giáo pháp nghiêm túc, vì chúng là phương tiện dẫn đường. Nhưng đừng bám chấp, vì giáo pháp chỉ là "ngón tay chỉ mặt trăng", không phải mặt trăng.

Từ những phân tích trên, ta rút ra ba nguyên tắc học tập và thực hành:

1-Tôn trọng giáo pháp:

Mỗi giáo pháp đều quan trọng, cần học tập, thực hành một cách nghiêm túc.

2-Nhận biết tính vô thường:

Giáo pháp chỉ là phương tiện tạm thời, không phải cứu cánh. Phải vận dụng giáo pháp linh hoạt trong đời sống, không chấp cứng.

3-Buông bỏ khi thích hợp:

Khi đã đạt tới bờ giác ngộ, cũng phải buông cả giáo pháp, như chiếc bè đưa người qua sông rồi bỏ lại.

Niết bàn và sự thường trụ của tâm giác ngộ.Vậy, Niết bàn là gì?

Niết bàn (Nirvana) là trạng thái tâm hoàn toàn thanh tịnh, không còn bất kỳ sự dính mắc nào. Là sự thấy biết mọi hiện tượng mà không dính mắc, không bị cuốn theo.

Tâm chứng ngộ tính Không, tức là thấy tự tính của vạn pháp trong đó tính không và Phật tình :

"Không sinh, không diệt, không dơ, không sạch, không tăng, không giảm."

Phật chính là tâm đã soi chiếu và thấy rõ tự tính này.

"Minh tâm kiến tính, thành Phật."

Sự vận động giữa chân lý tương đối và tuyệt đối:

Trên bình diện tương đối:

Tâm từ vô minh tiến hóa thành tâm giác ngộ, như dòng thời gian có quá khứ - hiện tại - tương lai.

Trên bình diện tuyệt đối:

Tâm vốn luôn thanh tịnh, chưa từng thay đổi. Chỉ vì vô minh che lấp, nên hành giả không nhận ra.

Vậy, thật ra:

Không có "thành Phật" như một sự chuyển hóa mới.

Phật tính luôn thường trụ. Vấn đề chỉ là ta có nhận ra hay chưa.

Ý nghĩa thực hành cái thấy và sự tỉnh thức toàn diện. "Thấy" trong Bát Nhã không chỉ là sự hiểu biết tri thức thông thường.

Đó là sự chuyển hóa toàn diện: thấy – nghe – hay – biết đều mang ánh sáng giác ngộ.

Đó là sự tái sinh trọn vẹn của tâm, không phải chỉ bằng cách đọc tụng kinh điển hay nghiên cứu lý thuyết.

Con đường thực hành để đạt được cái thấy ấy bao gồm Giới – Định – Tuệ (Tam học):

Giới: nền tảng đạo đức.

Định: sự tập trung sâu sắc của tâm.

Tuệ: trí tuệ phát sinh từ thiền định và quán chiếu.

Phật pháp không chỉ là triết học, mà là nghệ thuật sống đưa tới giác ngộ thực sự.

Điều này cho thấy Bát Nhã Tâm Kinh không phủ nhận trí tuệ hay giác ngộ, mà đưa chúng ta đến một cái nhìn sâu sắc hơn:

Có trí tuệ nhưng không bám chấp vào trí tuệ.

Có giáo pháp nhưng không bám chấp vào giáo pháp.

Có Niết bàn nhưng không nắm giữ Niết bàn như một đối tượng.

Có giác ngộ nhưng không có người giác ngộ.

Chỉ khi buông bỏ tất cả, chúng ta mới thực sự an trú trong Niết bàn thường trụ, nơi tâm và Phật không hai, Không và Sắc chẳng khác.

Không có trí tuệ cũng không có chứng đắc.

Bản chất của giáo pháp là vô thường

Sự tập trung mạnh mẽ vào Không trong Bát nhã là một cách nói thực tiễn để tập trung tư tưởng của chúng ta vào vô thường. Việc khẳng định lẽ vô thường của giáo pháp có nghĩa là: “Đúng là có những giáo pháp. Hãy học tập và thực hành chúng. Nhưng chúng cũng chỉ vô thường, là nhất thời. Vì thế đừng bị chấp vào các giáo pháp đó”. Đây là sự giác tỉnh trọn vẹn, không thể đạt được bằng tri thức thông thường - tức là không thể đạt được chỉ bằng tụng kinh và đọc triết lý Phật pháp. Con đường thực hành Phật pháp để đạt đến sự tỉnh thức hoàn toàn này bao gồm ba yếu tố chính: Giới, Định và Tuệ, còn được gọi là Tam học. Đạo Phật không chỉ là một triết lý tri thức mà thực sự là nghệ thuật sống bao hàm toàn diệt( theo Đức Pháp Vương Drukpa)