Tại sao ta nên quán niệm hơi thở

Hơi thở là một phần quan trọng của cuộc sống, nhưng chúng ta thường bỏ qua nó. Chúng ta chỉ để ý đến hơi thở khi chúng ta gặp khó khăn trong việc thở, như khi bị ho, hen hay khi vận động quá sức. Tuy nhiên, hơi thở cũng là một công cụ thiền định hiệu quả. Chúng ta không cố gắng thay đổi hơi thở, mà chỉ quan sát nó một cách tự nhiên. Hơi thở không phải là một sự tưởng tượng hay một sáng tạo của chúng ta, mà là một hiện tượng tự nhiên của cơ thể, diễn ra liên tục cho đến khi chúng ta chết. Hơi thở luôn ở đó, và chúng ta có thể dùng nó làm đối tượng thiền định bất cứ lúc nào. Chúng ta không cần phải có kiến thức hay trí tuệ đặc biệt để quan sát hơi thở, chúng ta chỉ cần có lòng hài hòa và ý thức về hơi thở của mình. Sự minh triết không phải là kết quả của việc học những lý luận hay triết lý cao siêu, mà là kết quả của việc quan sát những điều bình dị.

Hơi thở có thể không có tính chất cuốn hút hay gây ấn tượng, vì vậy chúng ta có thể cảm thấy nhàm chán và không muốn theo dõi nó. Chúng ta luôn muốn có điều gì đó mới mẻ, tìm kiếm điều gì đó cuốn hút và gây ấn tượng cho chúng ta, dù chúng ta không phải nỗ lực. Nếu chúng ta nghe nhạc, chúng ta không phải suy nghĩ “Tôi phải tập trung vào giai điệu du dương, lãng mạn này” – chúng ta bị thu hút bởi âm nhạc một cách tự nhiên. Nhịp thở bình thường không có tính chất cuốn hút hay ấn tượng, hơi thở rất yên lặng, và đa số chúng ta không quen với sự yên lặng ấy. Nhiều người thích ý tưởng về sự an bình, nhưng lại cảm thấy theo dõi hơi thở rất buồn tẻ và nản chí. Họ mong muốn một sự kích động, một điều gì đó thu hút họ. Với phương pháp quán niệm hơi thở (anapanasati), chúng ta tập trung vào một đối tượng trung tính, chúng ta không cần phải yêu hay ghét nó.

Thiền định là một phương pháp giúp chúng ta kiểm soát hơi thỏ đẻ tĩnh tâm, giải tỏa căng thẳng và nhận thức sâu sắc hơn về bản thân và cuộc sống. Khi thiền định, chúng ta hướng sự chú ý của mình vào hơi thở, cảm nhận sự lưu chuyển của không khí vào và ra khỏi cơ thể. Chúng ta không để ý đến những suy nghĩ, cảm xúc hay âm thanh xung quanh, mà chỉ quan tâm đến hơi thở hiện tại. Bằng cách này, chúng ta làm dịu các hoạt động của não bộ, giảm bớt sự lo lắng, phiền não và căng thẳng. Đây là thiền định samatha, hay thiền tĩnh lặng, nhằm đạt đến trạng thái yên bình và thanh thản tối đa.

Tuy nhiên, thiền định không chỉ là để tĩnh tâm, mà còn là để khai sáng trí tuệ. Khi chúng ta đã có được sự tập trung cao độ và ổn định, chúng ta có thể sử dụng trí tuệ để khảo sát và nhìn thấu bản chất của mọi hiện tượng trong cuộc sống. Chúng ta nhận ra rằng mọi vật đều vô thường, không có gì là vĩnh cửu hay bất biến. Chúng ta nhận ra rằng mọi vật đều không như ý, không có gì là hoàn hảo hay thoả mãn được mong muốn của chúng ta. Chúng ta nhận ra rằng mọi vật đều vô ngã, không có gì là thuộc về chúng ta hay phản ánh bản sắc của chúng ta. Đây là thiền định vipassana, hay thiền minh sát, nhằm đạt đến trạng thái giác ngộ và giải thoát.

Chúng ta có thể kết hợp hai loại thiền định này trong quá trình tu tập. Chúng ta bắt đầu bằng việc quan sát hơi thở từ khi nó bắt đầu cho đến khi nó kết thúc. Chúng ta không phán xét hay suy nghĩ gì về hơi thở, chỉ là nhận biết nó một cách khách quan. Chúng ta cũng không cố gắng điều khiển hay thay đổi hơi thở, chỉ là để nó tự nhiên theo quy luật của thiên nhiên. Khi chú ý vào hơi thở, chúng ta cũng nhận ra rằng hơi thở là vô thường, không như ý và vô ngã. Hơi thở luôn luôn biến đổi theo từng khoảnh khắc, không có hai lần hít thở nào giống nhau. Hơi thở không phụ thuộc vào ý muốn của chúng ta, chúng ta không thể sống mà không hít thở. Hơi thở không phải là cái gì đặc biệt hay riêng biệt của chúng ta, mà là một phần của không gian và môi trường xung quanh. Như vậy, khi quan sát hơi thở, chúng ta đã vừa tập trung vào hiện tại (samatha), vừa khảo sát bản chất của hiện tượng (vipassana). Đây là một cách thiền định hiệu quả và bổ ích cho cuộc sống.

Theo Ven. Ajahn Sumedho -